स्किम्ड दुधाच्या पावडरच्या अतिरिक्ततेमुळे (Surplus) भारतीय दूध उत्पादक शेतकरी सध्या मोठ्या आव्हानाचा सामना करत आहेत . सहकारी आणि खाजगी दुग्धशाळांमध्ये अंदाजे 3-3.25 लाख टन (SMP- Skimmed Milk Powder) दूध पावडरचा साठा असल्याने, दुधाचा निरंतर पुरवठा आणि कमी हंगामात पुनर्संयोजनांची (Recombination) मागणी कमी झाल्यामुळे ही समस्या उद्भवली आहे. या अतिरिक्त रकमेमुळे दूध पावडरच्या किंमतींमध्ये मोठी घट झाली आहे, ज्यामुळे दूग्धजन्य उत्पन्नावर आणि शेतकऱ्यांच्या देयकांवर परिणाम झाला आहे.
प्रतिकूल कृषी कायदे, कृषी उत्पादनांसाठी समर्थन मूल्याची (MSP) अनुपलब्धता (काही वगळता) आणि आव्हानात्मक हवामान परिस्थिती यामुळे भारतीय दूध उत्पादक शेतकऱ्यांना अनेक आव्हानांचा सामना करावा लागत आहे. आता, त्यांना एका नवीन समस्येचा सामना करावा लागत आहे – अतिरिक्त दुधाची पावडर (SMP). उत्पादन वर्षाच्या सुरुवातीला (जुलै ते जून) सहकारी आणि खाजगी दुग्धालयांकडे अंदाजे 3-3.25 लाख टन दूध पावडर साठा आहे.
स्किम्ड दुधाची पावडर समजून घेणे (SMP)
सामान्यतः गाईच्या दूधात सुमारे 3.5% स्निग्धांश आणि 8.5% घन-स्निग्धांश नसलेले (SNF) असते तर म्हशीच्या दूधात 6.5% स्निग्धांश आणि 9% SNF असते. दूध नाशवंत असल्याने ते द्रवरूपात साठवता येत नाही. तथापि, त्याचे घटक-स्निग्धांश आणि SNF- मलई वेगळे करून आणि स्किम्ड दूध कोरडे केल्यानंतर साठवले जाऊ शकतात.
जेव्हा दूधाचे उत्पादन शिखरावर असते, तेव्हा दूधसंघ अतिरिक्त दूधाचे लोणी, तूप आणि दुध पावडर (SMP) मध्ये रूपांतर करतात. दुधाचे उत्पादन घटते तेव्हा मागणीनुसार दूध तयार करण्यासाठी ही दूध पावडर आणि पाणी वापरले जाते.
प्रत्येक 100 लिटर गायीच्या दूधातून, एक दूधसंघ अंदाजे 8.75 किलो दूध आणि 3.6 किलो तूप तयार करू शकतो.
अतिरिक्त दूध पावडर मुले तयार झालेली समस्या
दूधसंघ चांगल्या हंगामात नेहमीपेक्षा जास्त दूध खरेदी करतात तेव्हा समस्या उद्भवते, परिणामी जास्तीचे दूध SMPआणि लोणी, तूप तयार करण्यासाठी वापरले जाते. भारतीय दूधसंघ दरवर्षी सुमारे 5.5-6 लाख टनांचे SMP उत्पादन करतात, ज्यामध्ये सुमारे 4 लाख टनांचा वापर कमी हंगामात पुनर्संयोजनांसाठी केला जातो. उर्वरित 1.5-2 लाख टन आइस्क्रीम, बिस्किटे, चॉकलेट, मिठाई, बेबी फॉर्म्युला आणि इतर अन्न आणि औद्योगिक उत्पादनांसह विविध उद्योगांद्वारे सेवन केले जाते.
2023-24 मध्ये, सतत दुधाच्या पुरवठ्याचा अर्थ असा होता की SMP चा केवळ 2.5 लाख टन पुनर्संयोजनांसाठी वापरला गेला, ज्यामुळे दुग्धालयांमध्ये 3-3.25 लाख टन SMP साठा राहिला.
अतिरिक्त रकमेचा परिणाम
2023 च्या सुरुवातीला 315-320 रुपयांच्या तुलनेत SMP च्या किंमती 200-210 रुपये प्रति किलोपर्यंत घसरल्या आहेत. ही घसरण मागील वर्षीच्या SMP आणि पिवळे लोणी या दोन्हीच्या विक्रमी उच्च किंमतींच्या तुलनेत वेगळी आहे.
संपूर्ण दुधाचे स्निग्धांश उत्पादन दरवर्षी सुमारे 3-3.5 लाख टन आहे आणि अतिरिक्त SMP ची रक्कम ही एक मोठी समस्या आहे. ऑगस्ट ते नोव्हेंबर या सणासुदीच्या काळात स्निग्धांश सेवन जास्त होते, ज्यामुळे स्निग्धांशच्या किंमतीत सुधारणा होण्यास मदत होते, परंतु SMP च्या किमतीत अजूनही वाढ होताना दिसत नाही.
दुग्धव्यवसायावरील आर्थिक परिणाम
सध्याच्या दरानुसार, 100 लिटर गायीच्या दुधापासून 8.75 किलो एसएमपी आणि 3.6 किलो तूप उत्पादन करणाऱ्या दुग्धशाळेचा एकूण महसूल 3,224-3,333 रुपये आहे. खरेदीनंतरचा खर्च (350 रुपये) आणि प्रक्रिया आणि पॅकिंग खर्च (350 रुपये) यासारख्या खर्चात कपात केल्यानंतर दुग्धशाळा शेतकऱ्यांना 25.24-26.33 रुपये प्रति लिटर देऊ शकतात. हे सध्याच्या देयक दराशी सुसंगत आहे.
राजकीयदृष्ट्या, विशेषतः महाराष्ट्र राज्य विधानसभा निवडणुका जवळ येत असताना परिस्थिती संवेदनशील आहे. राज्य सरकारने शेतकऱ्यांसाठी 5 रुपये प्रति लिटर अनुदान जाहीर केले, परंतु ते SMP च्या अतिरिक्त साठ्यामुळे तयार झालेल्या समस्येचे निराकरण करत नाही.
संभाव्य उपाय
एक संभाव्य उपाय म्हणजे अतिरिक्त SMP ची निर्यात करणे. परंतु, जागतिक SMPच्या कमी किमतीमुळे व्यावसायिक निर्यात अव्यवहार्य झाली आहे. ग्लोबल डेअरी ट्रेड प्लॅटफॉर्मवर SMP ची किंमत एप्रिल 2022 मधील 4,599 डॉलरच्या तुलनेत सुमारे 2,586 डॉलर प्रति टन आहे.
भारताची SMP निर्यात 2013-14 मधील 1.3 लाख टनांवरून 2023-24 मध्ये 4,800 टनांपर्यंत घसरली आहे. भारतातील दुधाचे उत्पादन वाढत्या प्रमाणात गायींपासून होत असल्याने, अतिरिक्त एस. एम. पी. साठी बाजारपेठ शोधणे हे एक वाढते आव्हान आहे.
अतिरिक्त SMP समस्या भारतीय दुग्धव्यवसायातील धोरणात्मक हस्तक्षेपाची गरज अधोरेखित करते. उपायांमध्ये निर्यातीच्या संधी वाढवणे, नवीन देशांतर्गत बाजारपेठा विकसित करणे आणि दुग्ध उत्पादकांना अतिरिक्त उत्पादन कार्यक्षमतेने व्यवस्थापित करण्यात मदत करणारी धोरणे अंमलात आणणे यांचा समावेश असू शकतो. या आव्हानांचा सामना करून, उद्योग शेतकरी आणि दुग्धशाळांसाठी शाश्वत वाढ आणि स्थिरता सुनिश्चित करू शकतो.